English version
The first time I saw it, I couldn’t believe my eyes. He was crossing the street as cars drove by in both directions. This behavior isn’t unique—many Albanians cross the street when and where they want; earlier, I saw a pedestrian cross the street the second the light turned green for cars to go and no one batted an eye or honked—, what drew my attention was the thing he was holding.
The city has finally added a list of bus timetables for public transport in Tirana at many bus stops across the city. The timetables are behind glass to withstand rain and bad weather. The man crossing the street tore the paper up and held it in his hand as he crossed the street at Selvia.
I figured this was a one-time occurrence. The person seemed distraught, like he wasn’t seeing straight. Who knows what he’s going through, I thought.
Then I saw a few missing timetables and broken glass the next time I visited Albania, on a trip booked spontanously because we had a great time last time we were here, the time I saw the man holding a paper that is objectively not worth much, but had seemed to me at the time a sign of the direction we’re going in as a country: right, forward.
The multiple missing timetables worried me. A man is a man, but a pattern is something you can’t look away from. My brain seeks explanations for patterns.
Why would people destroy bus timetables?
The lack of respect for shared spaces is the first reason I came up with.
Many Albanian families, mine included, suffered tremendously during the communist regime, which lasted over 40 years. While the regime fell in 1991, we’ve talked about being in a transitionary period, tranzicion, for as long as I could remember 4-syllable words. The fact we didn’t even bother Albanizing the word is worth exploring, it’s as if we optimistically assumed we wouldn’t be using it for a long time, so there was no need to find or create a proper word for it.
That suffering sometimes presents itself as a hatred of all principles that are even vaguely considered communist: buildings from that period, sweets, factories, the Pyramid, and communal spaces. Property prevails, as our 95.9% home ownership rate indicates.
I can throw trash in the street. It’s not my home or the place where I work, or yours for that matter. What are you on about?
Whatever isn’t yours or mine and doesn’t list someone’s name as the owner, is nobody’s.
A video that went viral years ago explains this philosophy well. A police officer in the United Kingdom is talking to a man. The man who’s recording the exchange is Albanian. The officer is patiently explaining to him that they’re not allowed in the area. The man gets frustrated and insists that the officer should show him the certificate of the land. He says certificate in a thick Albanian accent, which is the crux of the joke and the most parroted part of the exchange. The back and forths continue.
The man says: “My friend, this is not your land, or my land. This is God’s land.”
I explain the timetable vandalism with the clear separation that exists in many Albanian brains between what is owned and what is shared, with behavior surrounding the latter being summed up as not mine, don’t care, didn’t ask.
The second explanation I came up with to explain timetable vandalism is that the offenders are opposing the current government, the injustice and corruption that has rotten it to the core.
Specifically, I imagine a report from News24 on the finalization of the project. Someone from the Ministry of Transport and Infrastructure—they’ve been credibly accused of fraud and corruption— is talking about the success of the initiative. The news reporter mentions the incomprehensibly large sum paid by the government.
One of the missing timetables I saw was right near the Orthodox health clinic. I imagine getting bad health-related news about yourself or a family member, and having to divide your attention between the news you just received and the worry that plagues you immediately about the money you’ll need for treatment that you don’t have. Imagine seeing in that moment, as you’re walking out of the clinic, a reminder of a state that has failed you and keeps spending tax payers money on €800,000 clothes and fucking papers.
I don’t support doing it, but I understand it.
Intoxication is the third explanation I came up with for timetable vandalism in Tirana.
Late nights, pakujdesi, alcohol consumption that I thought enveloped us until I moved to Austria and saw how they drink.
A family member explained the vandalism with the absence of consequences. They can do it and walk with their legal record untouched, so they do it.
The day before, we were in traffic for a while, returning to Tirana from our southern Albania trip. A few drivers tried—and succeeded—to overtake in a no-overtaking zone, causing traffic and delays for all of us.
I wish for a way to report them. I’m told there is. Komisariati Dixhital. But it’s not used much.
My Google search returns positive results. There have been 100,000 reports in 2 years. That’s a lot, we say. It means regular people notice lawbreakers and don’t support them.
There’s another search result from 2025. Turns out, the platform hasn’t worked for the past 4 years, but the government is discussing a preparing a new tender for the platform.
No information is provided on the current tender company. Where are they? Who are they? Why did the platform stop working? Whose responsibility is this? What are you doing to ensure it doesn’t happen again? How do you report those who are supposed to protect you?
I’m by the lake and stop writing every now and then to stare at the ducks and look at the water. A group of young women is sitting on the table next to mine. One of them says, “If I’m not engaged by 25, I’ll kill myself.”
Laughter erupts.
Ignorance is the other reason I think of.
Carnegie Mellon University has created a guide to the steps of proving a theorem. Remember? When we were in school, we had to prove theorems in math, physics, or chemistry before we could use them. We had to be clear about our purpose, our assumptions, and be able to prove our claims.
Whether we’re being taught the wrong things by family, society, media, or all of the above, leading women to see being engaged in their early 20s as an accomplishment and men making public signage targets of their violence, the responsibility to question our beliefs as a theorem—to ask ourselves if they are helping us, if they are grounded in reality, if they represent the people we want to be—falls on us.
The responsibility is ours to question and—hopefully, ultimately—reject harmful theorems about our future and to change our history of harm through helplessness, a phenomenon I have noticed among us Albanians where we justify our harmful actions by believing we’re powerless against oligarchs and politicians, consequently our actions—good or bad—won’t change anything in this godforsaken country.
The responsibility to reject ignorant beliefs and to do a little better than those who came before us falls on us. I hope we’re up to the challenge.
Versioni në shqip
Herën e parë që e pashë, nuk mund t’u besoja syve. Ai po kalonte rrugën ndërsa makinat kalonin në të dyja drejtimet. Kjo sjellje nuk është unike—shumë shqiptarë kalojnë rrugën kur dhe ku të duan; qëparë, pashë një këmbësore që kaloi rrugën në çastin kur semafori u bë jeshil për makinat dhe askush nuk reagoi—, ajo që më tërhoqi vëmendjen ishte gjëja që mbante në dorë.
Bashkia më në fund ka shtuar një listë të orareve të autobusëve për transportin publik në Tiranë në shumë stacione autobusësh në të gjithë qytetin. Oraret janë pas xhamit për t’i bërë ballë shiut dhe motit të keq. Burri mbante në dorë letrën e orareve që sapo kishte grisur teksa kalonte rrugën te Selvia.
Mendoja se kjo ishte një ngjarje e izoluar. Personi s’dukej shumë mirë, sikur i ishin errur sytë. Kushedi çfarë po kalon, mendova.
Pastaj pashë disa letra oraresh të zhdukura dhe xhama të thyer herën tjetër që vizitova Shqipërinë, në një udhëtim të rezervuar spontanisht sepse kaluam shumë mirë herën e fundit që ishim këtu, herën kur pashë burrin me letrën në dorë te Selvia, letra që objektivisht nuk vlejnë shumë, por që herën e parë kur i pashë mu dukën një shenjë e drejtimit që po marrim si vend: drejt, përpara.
Oraret e shumta që mungonin më shqetësuan. Një burrë është një burrë, por një pattern, një ngjarje e përsëritur, është diçka nga e cila nuk mund ta largosh shikimin. Për patterns, truri im kërkon shpjegime.
Pse do shkatërronte dikush oraret e autobusëve?
Arsyeja e parë që më erdhi ndërmend është mungesa e respektit për hapësirat e përbashkëta.
Shumë familje shqiptare, përfshirë edhe timen, kanë pasur vuajtje të jashtëzakonshme gjatë regjimit komunist që zgjati mbi 40 vjet. Teksa regjimi u hodh poshtë në vitin 1991, kemi folur rreth “të qenit në një periudhë tranzicioni” që yhy, qëkur mund të mbaja mend fjalë me 4 rrokje. Fakti që nuk u munduam fare ta shqipëronim fjalën ia vlen të eksplorohet, është sikur supozuam me optimizëm se nuk do ta përdornim për një kohë të gjatë, kështu që nuk kishte nevojë të gjenim ose të krijonim një fjalë të përshtatshme për të në shqip.
Kjo vuajtje nganjëherë paraqitet si një urrejtje ndaj të gjitha parimeve që konsiderohen sadopak komuniste: ndërtesat e asaj periudhe, ëmbëlsirat, fabrikat, Piramida dhe… hapësirat e përbashkëta. Prona mbizotëron, siç tregon përqindja e personave që jetojnë në një shtëpi të blerë, jo me qera: 95.9%.
Unë mund të hedh mbeturina në rrugë. Nuk është shtëpia ime apo puna, e as e jotja biles. Kështu që çfarë ke?
Çdo gjë që nuk është jotja apo imja apo filanit, nuk është e askujt.
Një video që u bë virale vite më parë e shpjegon mirë këtë filozofi. Një polic në Mbretërinë e Bashkuar po flet me një burrë. Burri që po regjistron bisedën është shqiptar. Oficeri po i shpjegon me durim se nuk lejohen të qëndrojnë në zonën ku janë. Burri acarohet dhe këmbëngul që oficeri t’i tregojë certifikatën e tokës. Ai thotë certifikatë në anglisht me një theks të fortë shqip, çka është thelbi i shakasë dhe pjesa më e përsëritur e videos. Ato vazhdojnë të debatojnë.
Burri thotë: “Shoku, kjo nuk është toka jote, as toka ime. Kjo është toka e Zotit.”
Unë e shpjegoj vandalizmin e orareve me ndarjen e qartë që ekziston në trurin e shumë shqiptarëve midis asaj që është prona e një individi dhe asaj që është e përbashkët, ku sjelljen rreth kësaj të dytës do ta përmblidhja me fjalët: s’është e imja, s’më intereson, s’të pyeti njeri.
Arsyeja e dytë që gjej për të shpjeguar vandalizmin e orarit është se shkelësit po kundërshtojnë qeverinë aktuale, padrejtësinë dhe korrupsionin që e ka kalbur atë deri në palcë.
Në mënyrë specifike, imagjinoj një raport nga News24 mbi finalizimin e projektit. Dikush nga Ministria e Transportit dhe Infrastrukturës – ata janë akuzuar në mënyrë të besueshme për mashtrim dhe korrupsion – po flet për suksesin e iniciativës. Gazetari përmend shumën marramendëse të paguar nga qeveria.
Një nga oraret që kishin vandalizuar ishte pikërisht pranë klinikës mjekësore ortodokse te Rruga e Dibrës. Imagjinoj të marrësh një lajm të keq shëndetësor për veten ose një anëtar të familjes dhe të duhet ta ndash vëmendjen midis lajmit që sapo ke marrë dhe shqetësimit që të mundon menjëherë për paratë që do të të nevojiten për trajtimin, lekë që nuk i ke. Imagjinoj të shohësh në atë moment, ndërsa del nga klinika, një relike të një shteti që të ka zhgënjyer dhe vazhdon të shpenzojë paratë e taksapaguesve për 800,000 euro rroba dhe ca letra dreqi.
Nuk e mbështes, por e kuptoj.
Dehja është shpjegimi i tretë që gjej për vandalizmin e orareve në Tiranë.
Netë të vona, pakujdesi, konsumi i alkoolit që mendoja se na zotëronte derisa u transferova në Austri dhe pashë si pinin ata.
Një anëtar i familjes e shpjegoi vandalizmin me mungesën e pasojave. Ata mund ta bëjnë dhe të vazhdojnë jetën me të dhënat e tyre ligjore të paprekura, kështu që e bëjnë.
Një ditë më parë, ishim në trafik për një kohë, duke u kthyer në Tiranë nga udhëtimi ynë në jug të Shqipërisë. Disa shoferë u përpoqën – dhe ia dolën – të parakalonin në një zonë ku s’lejohen parakalimet, duke shkaktuar trafik dhe vonesa për të gjithë ne.
Do të doja të kishte një mënyrë për t’i raportuar. Më thonë se ka. Komisariati Dixhital. Por nuk përdoret shumë.
Kërkimi im në Google jep rezultate pozitive. Ka pasur 100,000 raportime në 2 vjet. Kjo është goxha. Do të thotë se njerëzit “e thjeshtë” (sa të bukur e kemi këtë koncept) i vënë re shkelësit e ligjit dhe nuk i mbështesin.
Kërkimi më tregon një rezultat tjetër, kësaj rradhe nga viti 2025. Rezulton se platforma nuk ka funksionuar për 4 vitet e fundit, por qeveria po diskuton përgatitjen e një tenderi të ri për platformën.
Nuk jepet asnjë informacion mbi kompaninë aktuale të tenderit. Ku janë ata? Kush janë ata? Pse ndaloi së punuari platforma? U lodh? Përgjegjësia e kujt është kjo? Çfarë do bëni për t’u siguruar që kjo mos të ndodhë sërish? Ku raportohen ata që supozohet të të mbrojnë?
Teksa po shkruaj këtë, jam te një kafe te liqeni. Ndaloj së shkruari herë pas here për të parë rosat dhe ujin. Një grup të rejash janë ulur në tavolinën ngjitur. Njëra prej tyre thotë: “Nëse deri kur të bëhem 25 vjeç nuk do jem fejuar, do vras veten.”
Shpërthejnë të qeshurat.
Injoranca është arsyeja tjetër që më vjen ndërmend.
Universiteti Carnegie Mellon ka krijuar një guidë me hapat e vërtetimit të një teoreme. E mban mend? Kur ishim në shkollë, na duhej të vërtetonim teorema në matematikë, fizikë ose kimi përpara se të mund t’i përdornim ato. Duhet të kishim të qartë qëllimin, supozimet tona dhe të ishim të aftë të provonim pretendimet tona.
Pavarësisht nëse po na mësohen gjërat e gabuara nga familja, shoqëria, mediat apo të gjitha bashkë, duke i bërë vajzat ta shohin fejesën në fillim të të 20-ave si një arritje dhe burrat të bëjnë tabelat publike shënjestra të dhunës së tyre, përgjegjësia për të vënë në dyshim bindjet tona si një teoremë—të pyesim veten nëse po na ndihmojnë, nëse janë të bazuara diku, nëse përfaqësojnë njerëzit që duam të jemi—bie mbi ne.
Përgjegjësia është e jona për të vënë në dyshim dhe—në fund të fundit, shpresoj—hedhur poshtë teoremat e dëmshme rreth të ardhmes sonë dhe për të ndryshuar historinë tonë të harm by helplessness, dëmit përmes pafuqisë, një dukurie që kam vënë re te ne shqiptarët ku justifikojmë dëmet që shkaktojmë me besimin se ne në Shqipëri jemi të pafuqishëm pasi vendimet merren nga oligarkët dhe politikanët dhe veprimet tona, qoftë të mira apo të këqija, nuk kanë ndonjë vlerë dhe nuk do ndryshojnë gjë në këtë shtet leshi.
Përgjegjësia për të refuzuar besimet injorante dhe për të bërë pak më mirë se ata që erdhën para nesh bie mbi ne. Shpresoj të jemi gati për sfidën.
Me pelqen perdorimi i Italic tek Fjala “injoranca” fill pas diskutimit: “Nëse deri kur të bëhem 25 vjeç nuk do jem fejuar, do vras veten.”
Top as always Delfina!
Falemnderit qe egziston, dhe qe arrin t’i vesh ne fjale mendimet qe shume prej nesh i perjetojme ne heshtje, ne izolimin e mendjes tone. Jo vetem qe i ben te dukshme dhe te bukura per tu lexuar, por i shnderron ne deshmi te nje gjendjeje reale ne Shqiperi. Dhe, mbi te gjitha, me jep shprese nderkohe qe ben gjithe kete.
Artikull qe ngre problematika qe i shohim cdo dite. Edhe ky do jete nje nga te preferuarit e mi. Falemnderit per mendimet qe ndan dhe arsyet qe ke shpjegu se pse mund te ndodhin gjera te tilla.